Prvi ustanak u porobljenoj Evropi bio je pre više od sedamdeset godina , čija je istina vešto skrivana kao i o njegovom vođi popu Radojici Perišiću
Rođen je na ,,granici“ u Papovini, malom zaseoku sela Kazanaca 1909 godine, na tvrdom klancu između Hercegovine i Crne Gore, kuda su mnoge turske čete najčešće ostavljale svoje glave. Odrastao je uz oca Sima i majku Đurđu, uz strune gusala i priče o slobodi i junaštvu i turskim pogibijama. Radojica završava Bogosloviju na Cetinju i sveštenički posao započinje u Pivi, u Stabnima. Ženi se Ikonijom Adžić sa kojom je dobio šestoro djece.
U međuvremenu se u Kazancima obnovila crkva Svetog Mihajila, stara još iz turskog vremena i sveštenik Radojica biva premješten u svoj rodni kraj. U njegovom susjedstvu u selima Kazanci, Vratkovići i Bobatovo groblje nastanjena je velika i ponosna na svoju istoriju porodica Tepavčevića, čije porijeklo vodi direktno od Pavla Orlovića, znamenitog kosovskog junaka i najpoznatijeg srpskog ranjenika.
I za ondašnje a pogotovo današnje prilike pop Radojica živi jednim za sveštenike neuobičajenim a ustvari normalnim životom. Crkvene obrede obavljao je svečanima danima a sve ostalo vrijeme provodio je kao i svaki drugi komšija, orući njive, koseći livade i žito, držeći stoku i ni počemu, izuzev brade se nije razlikovao od drugih seljaka.
Prepoznatljiv je po tome što uvijek Bibliju ili neku drugu knjigu drži pod miškom. Za obavljene obrede, venčanja i krštenja, prekade po kućama i ostalo nikada nije uzimao novac ili bilo kakvu drugu nadoknadu. ,,Sve će to Svevišnji nadoknaditi!“- poznata je njegova uzrečica.
Kažu da zato nije ni nosio sveštenički torbak. Seljaci su se često ljutili na njega, ali on je istrajavao na svojim moralnim principima. Kao takav stekao je ugled i mnogo prijatelja kako u Hercegovini tako i u Crnoj Gori. Njegova kuća postaje otvorena i svratište najuglednijih ljudi toga kraja i šire okoline.
Sve djeluje idilično ali dolazi do rata, raspada države i pojave ustašluka. Radojica pomno prati situaciju i osjeća da se sprema veliko zlo, posebno sa zapada. Stižu i pojačanja ustaške policije na obližnje Brljevo. Oni se motaju po okolini, pribojavaju se da dublje zalaze u sela. Ispituju čobanice o muškim glavama, koliko ih ima, šta rade i gdje su. Očigledno je da nešto gadno smeraju. Muslimani u Avtovcu i Gacku ,,dižu glavu“ i često prijete. Prošlo vrijeme im nije bilo po tabijatu.
Stižu i prve crne vijesti iz sela Korita gdje su ustaše likvidirale čitavo selo, bacajući ljude u jamu. Korita su bila ponosno srpsko selo na koje su bili posebno ,,kivni“ još iz turskog vakta a imalo je i veliki broj Solunskih dobrovoljaca.
Pop odmah provjerava tužne vijesti i skuplja viđenije ljude iz Kazanaca i Vratkovića a izgleda i iz drugih sela, savjetuje se sa njima šta je činiti, mada je svima jasno da se ustaše moraju napasti pre nego što oni napadnu njih. To su i uradili već oko pola noći između petog i šestog juna. Možda je ispravnije slaviti peti juni kada su izvršene pripreme a oko ponoći napadnuta je kasarna na Brljevu. Metak slobode ispaljen na Brljevu te noći odjeknuo je širom Endehazije a dopro je ne samo do Zagreba već i i do Hitlerovog štaba u Njemačkoj. Te junske noći podigli su se na oružje mještani svih okolnih sela, negde oko tri stotine ljudi.
Navešću primer kuće Vučića Papovića iz Gornjih Kazanaca iz koje su istu veče u rat krenili Milan i Aćim sa svojih deset sinova, dakle dvanaest pušaka. Kakva je tragedija kasnije zadesila narod, pre svega zbog nesrećne podele u narodu, govori podatak da je od njih dvanaest rat preživelo samo četvorica. Ginuli su od Kazanaca do Nikšića, Lijevča polja pa sve do Slovenije.
U zoru šestog juna, na brdu Gatu osvanuo je srpski barjak iz sela Galešine, kao simbol prkosa i slobode. Postavilo se pitanje vođe, mada je svima jasno da je to razboriti pop i najmarkantnija ličnost kraja sveštenik Radojica Perišić. Seljaci samo pogledom ispratiše popa i to je bilo gotovo! On se nećkao, jer je bio sveštenik, ali je morao da poštuje volju većine. Od tada više nije služio službu, pušku bi odlagao i stavljao epitrahilj samo u slučajevima sahrane svojih boraca.
Tako voljom Višnjeg i Svete Trojice pop Radojica Perišić primi mučeničku ulogu vođe ustanka. U narednim danima Radojica je sa svojim rasnim borcima stvorio u širem rejonu sela Kazanaca, Vratkovića, Galešine, Dobrelja i Gareve, Stepena, Zborne gomile, Lipnika, Jasenika, Vrbe sve do Izgori, kasnije i šire pravu tvrđavu srpske slobode. Hoću još jednom da pomenem junačku pogibiju Milana Tepavčevića i njegovu likvidaciju Zvonka Pospišila, čime je Milan spasio narod ali i osvetio Kralja Aleksandra Karađorđevića. U plejadi popovih saradnika i vanserijskih junaka želim da pomenem Blagoja Tepavčevića, komadanta Prvog Gatačkog jurišnog bataljona.
Zbog svoje privrženosti Kralju i otadžbini ,,popova sela“ su nekoliko puta bila smrtno ugrožavana, prije svega od strane pivskih, golijskih i srbijanskih partizana a bogami i hercegovačkih.
Iako su tri puta pljačkana i paljena uvijek su uspijevala da se odbrane i dizala se iz pepela. Kolika je strast za uništenje srpske slobodne teritorije govori bitka na Gatu, dominantnom brdu na Gatačkom polju, koje je od početka do kraja rata predstavljalo simbol srpske slobode. Juna ( 10/11 ) 1942 godine na njemu je poginulo sedamdeset partizana u bezuspešnim napadima Prve proleterske brigade da ga zauzmu, iako je pop bezbroj puta pozivo na prekid borbe i besmisleno prolivanje bratske krvi. Među poginulim je i Lekina ,,drugarica“ Anđa Ranković, šta li je samo tražila na Gatu.
Malo je poznato da su još za vrijeme rata, po ugledu na ustaše mnoge srpske porodice pripadnika popove vojske završile u jamama, naprimer porodice Nikolić u jami u Klanjevoj strani u Gornjim Kazancima ali jedan broj i u Goliji a članovi porodice Papović čak u Stozima, u Goliji blizu Nikšića. Kapetan Dušan Bajagić, lični prijatelj Radojice Perišića, učesnik ustanka u Gacku, bačen je u jamu Brusevi kod Smriječna u Pivi. Posle rata su ova svoja sramna djela skrivana nazivajući ih nekakvim lijevim greškama.
Pop Radojica je uvijek bio prvi u napadu na bunkere. Krasila ga je izuzetna snaga i brzina. Na njegovo letačko kretanje uz brdo borci su obično komentarisali ,,polako pope ako Boga znaš, podavi nas“.
Poznavao je istoriju porodica svakog svog vojnika, pa je pauze koristio da ispriča svakojake dosetke i porodične zanimljivosti. Bio je izuzetan humanista. Sve zarobljene vojnike je oslobađao. Nije dozvoljavao da se ubijaju, to nije dozvoljavala njegova sveštenička savjest. Navešću samo jedan simboličan primjer. Na Bogojavljenje 1942 u Vrbi je vršena služba i proslava.
Kad se sve smirilo upadoše partizani na čelu sa Ljubom Vuševićem i ubiše pištoljem čuvara i još dvojicu pratilaca majora Boška Todorovića, koji je nameravao da organizuje napad na Borač, njega zarobiše zajedno sa kapetanom Radojicom Rončevićem i potporučnikom Vidakom Kovačevićem i povedoše ih u partizansko leglo u Crnu Goru.
Iako je bila Krsna slava porodica Tepavčević i Manojlović Sveti Jovan, pop alarmira svoje Kazančane i na Krscu, po snijegu do koljena stigoše i oteše zarobljene. Pop naredi da puste Vušovića na slobodu iako im je ovaj opet kasnije zagorčavao život. Takav je bio tokom čitavog rata. Propuštao je i partizane da prođu, ali samo uz jedan uslov da nema pucanja i ubijanja. Imao je prilike da likvidira najžešće protivnike, nikada to nije uradio, uvijek bi ih oslobađao uz bratski savjet.
Dvadesetog juna u Kazance preko Dražljeva dolazi iz Srbije Milorad Popović, markantni kapetan Kraljeve garde. Dok je prolazio ulicama beogradske dame su obično otvarale prozore i divile se njegovom muškom stasu i ljepoti a kraljica Marija mu je u znak poštovanja poklonila najboljeg konja. Kažu da su ga Kazančani veličanstveno dočekali. Kasnije, kad je ustanak šire planuo pop će mu, u znak povjerenja predati komandu nad Gatačkim četnicima a on preuzeti komandu nad možda najelitnijom Dražinom jedinicom, Drugom Gatačkom (Golijskom) brigadom.
Radojica će tokom rata sa svojom jedinicom budno motriti na ustaška uporišta u Kuli Fazlagića i Borču i učestvovati u svim borbama širom Hercegovine, posebno su bile teške četrdeset treća i četvrta godina. Da je kojim slučajem prišio petokraku karijeri vođe junskog ustanka ne bi bilo kraja, primio bi sve lente i ordenje novog vještačkog svijeta? Ali, preovladala je svetosavska svijest, zrelost, intelektualna gorštačka superiornost satkana u Kazanačkom kamenu i pop je sa svojim borcima do kraja ostao vjeran ,, časnom krstu i slobodi zlatnoj“.
Za pokazano junaštvo i vrline dva puta je odlikovan. Prvi put odlikovao ga je Kralj Petar ,,Karađorđevom zvijezdom sa mačevima“ a drugi put mitropolit Joanikije svešteničkim ,,Crvenim pojasom sa listama“. Za vojničke zasluge, jedini od Draže ovlašćeni Vojvoda Ilija Trifunović Birčanin, predratni predsjednik Narodne odbrane, dodelio mu je to ponosito zvanje Vojvode.
Bio je jako vezan za Kazance i Hercegovinu. Da mu se ne bi zamjerilo nevoljno je krenuo sa svojom vojskom u oktobru 1944 ka Foči i Bosni. Onima koji nisu to željeli predložio je po Miloradovoj preporuci da ostanu.
Sa Hercegovačkim korpusom, kojim je komandovao Milorad Popović prešao je rijeku Vrbas. Zbog loše koordinacije od strane crnogorskih četnika, da li slučajno ili namjerno, našao se sa svojim štabom nezaštićen u ataru sela Seferovci na brisanom prostoru Lijevča polja. To su preko crnogorskih zelenaša saznale ustaše iz Fazlagića kule, Borča i Ravnog sa tenkovima i bornim kolima, naoružani do zuba sa šest puškomitraljeza u zoru su četvrtog na peti april 1945 iznenada napale popov štab u jednoj školi.
Ujutru su pronađena tijela izmasakriranih gatačkih junaka, njih 23 (preživeo je samo Radovan Divljan) a među njima i Blagoja Tepavčevića, komadanta jurišnog bataljona, ali bilo je kasno za osvetu, ustaše su pobjegle u njihovo uporište u Gradišku. Međutim, popa nije bilo. Kolale su razne priče a u knjigama koje su pisali preživjeli kaže se da je pop zarobljen. Po jednoj verziji njegova glava odneta je Titu i Paveliću kao poklon. Dok se ne utvrdi istina mogu samo reći da je sigurno mučen i da nije preživeo Bosansku golgotu.
Izdan od ,,Saveznika“, Vlade, Kralja i od Boga jedino je sigurno da je četiri godine nepokolebljivo nosio barjak časti i srpske slobode! Njegovi saborci su sahranjeni ispred crkve u selu Kukolje. Tomo Guzina i Jovo Pašajlić su brinuli o tome i uz svakog junaka stavili zapečaćenu flašu sa imenom i prezimenom. Sveštenik iz Golije očitao je opelo a Milorad Popović održao oproštajni govor. Ostaje nada da ćemo jednog dana možda pronaći popove zemne ostatke i prenijeti ih Gacko ( kao što je to već urađeno sedamnaest njegovih boraca).
Milorad Popović je istog dana dobio najteži zadatak da probije ustaško-njemačku liniju Banja Luka – Gradiška i pod Kozarom pripremi prolaz za ostale četničke jedinice, uglavnom iz Crne Gore, koje vodio Pavle Đurišić. I ovaj zadatak je Milorad besprekorno obavio, kao uostalom i sve ostale u toku rata, ali su ga pod Kozarom sačekale jake partizanske snage. Pavlova pomoć nije stizala a združeno partizansko – ustaško okruženje je artiljerijom i tenkovima skoro uništilo njegov dvadeset deveti puk.
Poginuo je šestog aprila 1945. negde na potezu sela Mašići – Vilusi-Romanovci. Zapravo, nije dozvolio da ga zarobe već se teško ranjen ubio svojim pištoljem. Da li ćemo ga ikad pronaći i sa popom vratiti u Gacko? To je moralni zadatak naše i dolazeće generacije, ja se nadam da će Bog udesiti da će to jednog dana biti tako. Nadam se u Boga i da će se jednog dana, kao svjetionicima pravde i srpstva obojici zasijati prikladni spomenici u centru Gacka.
Ko preteče Lijevče polje ne preteče Titovu naredbu i strijeljanje na Zidanom Mostu, Kočevskom rogu i Pohorju. Tamo je streljan i Stevo Starović, raniji komadant Gatačkog sreza, koji je posle Miloradove smrti preuzeo komandu nad vojskom.Rijetki preživjeli pojedinci Miloradove i popove vojske postadoše žrtve UDBE, sve do 1950, kada su ih potpuno likvidirali i istražili po Somini, Zelengori, Ivici i Bjelasnici, kao da su nekakve ,,zvijeri“ i ,,narodni neprijatelji“. Iako je rat završen lov na Gatačke prippadnike JVuO je tek počeo. Ubijani su kao zečevi.
Radi ilustracije nečovječnog ponašanja nove vlasti naveću jedan primer, iako je svaki bio strašan. O Mitrovdanu 1948. upao je u zasjedu UDBE komadant Hercegovačke Leteće brigade, Mirko Kovačević, poznatiji kao Gatački orao zbog brzine kojom je stizao na ugroženo mjesto. Izrešetan je noću mitraljeskim metcima, naknadno ujutru masakriran, dodali su mu u ruke i za pojas sa kasapskim noževima i kao ,,koljača“ vozali kroz Gacko, Bileću, Ljubinje i Stolac.
Još četrdeset četvrte likvidiran je u jednoj pećini pod Babom Avdalović Božo, komadant Šestog bataljona Gatačke brigade. Staniša Nikolić je masakriran i bačen sa mosta u Avtovcu u rijeku Mušnicu. Komadant Mostarsk, a posle i Prve Gatačke brigade kapetan Marko Lojović preživeo je Lijevče polje i rat ali je kasnije doveden iz Gradiške i strijeljan u Konjicu. Porodica Lojović je inače skoro uništena.
Radomir Vučković devetnaestogodišnji mladić iz Fojnice ubijen je bez razloga u julu 1945. Popović Milimir ubijen je u maju 1945. kod Hadžića a Popović Gavrilo 1946 na Dražljevu.
I porodica Popović je skoro uništena. Stanić Vidak je ubijen jula 1945 u šumi u Borču zajedno sa Šojić Mirkom. Subotić Aleksa takođe je je ubijen u maju 1945. Milinković Radovan je uhvaćen u Beogradu i likvidiran u maju 1945. Takođe i Šarović Dušan iste godine u Gacku. Šuković Nikola poginuo je u štapskoj četi generala Draže Mihajilovića 1945. Braća Mićo i Obrad Mandići otkriveni su u planini Ivici i stijeljani u Trebinju u maju 1945.
Kovačević Vukota i Jovo strijeljani su 1946. Milinković Drago i Dušan su se predali ali su likvidirani u Avtovcu 1946. Manojlović Miloš otkriven je tek 1947 u Somini, ali se ubio bombom da ne bi pao živ u ruke neprijatelju. Milinković Maksim likvidiran je u Somini 1947. Subotić Spasoje ubijen je u Zelengori sa Milivojem Supićem 1947.
Porodica Subotić je imala veliki broj poginulih boraca još za vrijeme rata. Kapetan, inače pilot Supić Đorđo ( komadant Istočne Bosne ) ubijen je u martu 1947 u Zelengori. Tepavčević M. Aleksa i Stevan ubijeni su u Somini juna 1947. Milošević Dragoje nestao je u Gatačkim planinama 1948 a Radmilović Maksim ubijen je 1959 ispred kuće u Lukovicama.
Radmilović Novka ubijena je 1948 u Somini. Tepavčević Vojin je teško ranjen u Šipačnom, uhvaćen za Petrov dan 1949 i doveden u Gacko, maltretiran i negdje ubijen i bačen. Kovačević Vidak poginuo je na Kosovu od Šiptara u predjelu Drenice zajedno sa Jovanom i Borišom Šarovićem 21.06.1950 povlačeći se za Grčku.
Tu golgotu preživjeli su samo Tepavčević Aleksa i Crnogorac Dimitrije jer su se u avgustu 1950 preko Albanije nekako dokopali Grčke, pa posle i Amerike. Skoro je nepoznato da je u četnicima bilo i svjesnih na svoje porijeklo muslimana. Najpoznatiji u gatačkoj brigadi bio je Sabrija Pašić iz Avtovca, inače je obješen na Marin Dvoru u Sarajevu 1945.
Pogibijama Vidaka, Boriše i Jovana kod Drenice završena je neslavna epopeja Gatačkih četnika.
Moram reći da su dvije Gatačke brigade ( Gatačka i Golijska ) bile elitne jedinice Draže Mihajilovića, niko im nije smeo izaći na crtu. Prema podacima iz decembra 1942 godine ove dvije brigade brojale su impozantnih 1055 boraca i bile su svrstane u četiri bataljona i šesnaest četa četa. Malo je poznato, da se Milorad Popović sa svojom vojskom za vrijeme najvećeg ustašluka prošetao kroz Stolac, Čapljinu, Ljubuški pa sve do Dalmacije i Like i usput na Biokovu pobio srpski barjak. Vratili su se preko Širokog brijega, kad su smirili ustašluk u Lici.
Komotno mogu reći da je likvidiranjem Gatačkih brigada razvaljena ,,udarna pesnica“ srpskog naroda. Treba li da napominjem da se nikom od njih ne zna ni groba ni mramora. Da li ćemo ikad saznati mjesta njihova umorstva? Da li sadašnje vlasti mogu učiniti nešto više u tom pogledu? Da li Gatačka policija ima neke podatke?
Otkud bilo kome tolika ovlašćenja da donosi takve odluke? Njihove porodice su upropaštene, najčešće tjerane u mostarski zatvor Ćelovinu, pa na prisilni rad u Zavidoviće, kuće su im najčešće paljene, imovina konfiskovana. Česta praksa bila je maltretiranje polivanjem hladnom vodom, pa udaranje mokrim konopom radi isterivanja nekog priznanja. Mnogi su umrli od tuberkoloze od dobijenih udaraca, posebno djevojke.
Osim pomenutih najstradalnijih porodica Popović, Tepavčević, Nikolić i Papović postradao je i veliki broj boraca JVuO iz ostalih Gatačkih porodica, navešću samo one koje su podnele najveće žrtve: Lojović, Guzina, Subotić, Zirojević, Bjelogrlić, Bošković, Buha, Vuković, Govedarica, Grgur, Grubačić, Divljan, Doderović, Zelenović, Kovačević, Kosović, Košutić, Krtolica, Lažetić, Mastilović, Miletić, Milinković, Milović, Milošević, Mučibabić, Okiljević, Pješčić, Rebić, Supić, Sušić, Stanjević, Todorović, Crnogorac, Šarović, Šolaja, Šuković…
Obzirom na ogroman broj poginulih ili likvidiranih Gatačkih pripadnika JVuO, njih je više od šest stotina, značajno je redukovana muška reproduktivna moć stanovnika ove opštine i nije nikakvo čudo da je današnji broj drastično smanjen, te će se posledice ovog zločina još dugo osjećati i ne vjerujem da će se ikad izliječiti.
I danas posle sedamdest godina u Gatačkom i Golijskom kraju nije izbledela slika na Vojvodu Radojicu Perišića, tog tragičnog junačkog Gatačkog viteza a iznad svega čestitog i časnog čovjeka, koji može biti samo dobar primjer dolazećim generacijama.
I na kraju da podsjetim na program JVuO ili četnika koji je u svemu antifašistički i zahteva istjerivanje Nijemaca, Mađara, Bugara, Italijana i Albanaca i oslobađanje Kraljevine Jugoslavije uz uspostavljanje parlamentarnog višestranačkog demokratskog poretka sa dinastijom Karađorđevića na čelu. Šta je tu bilo pogrešno, posebno u kontekstu tadašnjeg vremena? Po mom mišljenju samo orijentacija na Jugoslaviju, jer je drugi nisu željeli.
Pratite Portal Dnevni Puls na Viberu!
Dnevni Puls/srpska24.me